Ήταν ολόκληρη βασιλική εκστρατεία! Μιά ιδιότυπη βασιλική εκστρατεία! Δεν είχε ούτε κατακτητικούς ούτε απελευθερωτικούς σκοπούς. Δεν απέβλεπε σε σύναψη διπλωματικών σχέσεων, ούτε αποσκοπούσε σε κάποια εθιμική επίσκεψη υψηλού επιπέδου. Είχε μοναδικό προορισμό τα Ιεροσόλυμα και μοναδικό σκοπό την ανεύρεση του Σταυρού του Κυρίου Ιησού Χριστού!
Προεξάρχουσα η ίδια η βασιλομήτωρ, η αγία Ελένη, η οποία ξεκινά από την Κωνσταντινούπολη μαζί με όλη τη συνοδεία της. Ο υιός της, ο αυτοκράτορας άγιος Κωνσταντίνος, αφού διά θαύματος εννόησε και έζησε τη θαυματουργή δύναμη του Τιμίου Σταυρού, θέτει αρχηγό και κυβερνήτη της ζωής του Αυτόν ο οποίος θανατώθηκε πάνω στο ξύλο του Σταυρού, και θωρακίζουν τόσο ο ίδιος όσο και η μητέρα του τη ζωή τους με την πανσθενουργό δύναμη του Τιμίου Σταυρού.
Όταν έφτασε εκεί η αγία Ελένη αναζήτησε και βρήκε έναν ιουδαίο με το όνομα Ιούδας, ο οποίος γνώριζε που έγινε η σταύρωση του Κυρίου. Εκείνος στην αρχή αρνήθηκε να αποκαλύψει το μέρος και γι’ αυτό το λόγο ρίχτηκε σε ένα πηγάδι, ώσπου να αλλάξει γνώμη. Πάνω στο σημείο όπου βρισκόταν ο Τίμιος Σταυρός φύτρωνε το γνωστό σε όλους μας αρωματικό φυτό βασιλικός (Γι’ αυτό και τον χρησιμοποιούμε στην τέλεση του αγιασμού και κατά τις εορτές του Τιμίου Σταυρού). Όταν οι εργάτες έσκαβαν για να βρούνε τον Τίμιο Σατυρό η αγία Ελένη τους εμψύχωνε ρίχνοντας κρυφά μέσα στο χώρο της εργασίας χρυσά νομίσματα, ώσπου τελικά βρήκαν τρείς σταυρούς, του Κυρίου και των δύο ληστών Δυσμά και Γέστα. Όλοι χάρηκαν πάρα πολύ, αλλά αδυνατούσαν να εξακριβώσουν ποιός ήταν ο πραγματικός σταυρός του Κυρίου. Τότε ο Ιούδας, που υπέδειξε το μέρος κατά θεία φώτιση, αλλά και με συγκυρία να περνά εκείνη την στιγμή μία νεκρική πομπή παρότρυνε την αγία Ελένη να αποθέσουν έναν-έναν τους σταυρούς πάνω στο άψυχο σώμα της χήρας γυναίκας. Αφού έθεσαν και τους τρείς σταυρούς με τη σειρά, εξακρίβωσαν ποιος ήταν ο Σταυρός του Κυρίου, από το θαύμα της αναστάσεως της νεκρής γυναίκας.
Ρίγη χαράς και συγκινήσεως δονούν ολόκληρη την ύπαρξη της αγίας! Και με τέτοια αισθήματα «τούτον τον τίμιον Σταυρόν προσεκύνησεν η Βασίλισσα και ησπάσατο μετά της Συγκλήτου απάσης» (Συναξάριον ΙΔ΄ Σεπτεμβρίου). Όλοι οι παρευρισκόμενοι, Ιουδαίοι και μη, επίστευσαν. Ο Ιούδας, ο οποίος υπέδειξε το μέρος βαπτίστηκε και πήρε το όνομα Κυριακός και την εντολή από την αγία Ελένη να βρει και τους Τίμιους Ήλους (τα καρφιά).
Αλλά και όλος ο λαός, ο οποίος με βαθιά προσμονή ανέμενε την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού του Κυρίου μας, όταν πληροφορήθηκε την ανάσυρσή του από τη γη, «ητήσατο κατιδείν αυτόν» (Συναξάριον ΙΔ΄ Σεπτεμβρίου).
Η αγία Ελένη αφού έχτισε πολλούς ναούς στους Αγίους Τόπους, δίνει εντολή να κοπεί κατά το πάχος ο Τίμιος Σταυρός σε δύο ίσα μέρη από πάνω έως κάτω. Το ένα μέρος έμεινε στην Ιερουσαλήμ, όπου ο Πατριάρχης της αγίας πόλεως τον ύψωσε για πρώτη φορά από τον άμβωνα, για να σπεύσουν όλοι οι πιστοί να τον προσκυνήσουν γονυκλινείς και με δάκρυα στα μάτια να ψάλλουν εν χορώ το «Κύριε, ελέησον». Αυτή η συγκλονιστική σκηνή που πραγματοποιήθηκε τότε για πρώτη φορά στα Ιεροσόλυμα, επαναλαμβάνεται σ’ ολόκληρη την ορθόδοξη οικουμένη την ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Καί όπως τότε, έτσι και σήμερα οι πιστοί με πίστη και δέος ψάλλουν: «Σταυρέ ζωηφόρε, αγίασον ημάς τη ελλάμψει σου» (Ιδιόμελον Λιτής).
Το άλλο μέρος η αγία Ελένη το μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη, όπου εκεί ο υιός της αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μαζί με τον κλήρο και τον λαό τον προϋπάντησαν με κάθε λαμπρότητα, τον προσκύνησαν και τον τοποθέτησαν στο Ιερό Παρεκκλήσιο των ανακτόρων. Προς τιμήν του υιού της Κωνσταντίνου η αγία Ελένη έκοψε χρυσά νομίσματα, τα λεγόμενα Κωνσταντινάτα* φλουριά, των οποίων η αξία είναι όχι ο χρυσός, αλλά τα πριονίδια από την κοπή του Τιμίου Σταυρού, αλλά και μέρος των Τιμίων Ήλων που προστέθηκαν στο μίγμα του χρυσού. Αυτά τα φλουριά τα έδιναν ως ευλογία ο μέγας Κωνσταντίνος και η μητέρα του αγία Ελένη. Σήμερα μέρος αυτών φυλάσσεται στο σκευοφυλάκιο της Σιωνίτιδος Εκλησίας, στα Ιεροσόλυμα.
* Όταν η Αγία Ελένη βρήκε το 326μ.Χ. στα Ιεροσόλυμα θαμμένο τον Τίμιο Σταυρό, διέταξε να κοπεί στα δύο. Ο μισός να παραμείνει στον τόπο του μαρτυρίου και ο άλλος μισός να πάρει το δρόμο προς τη Βασιλεύουσα, την πρωτεύουσα της Ορθοδοξίας.
Την ώρα που το πριόνι χάραζε με τα μεταλλικά του δόντια το τίμιο ξύλο, ο Άρχοντας Χρυσοχόος του παλατιού, έτρεξε, άπλωσε κατάχαμα ένα μεταξωτό υφαντό και μάζεψε το ιερό πριονίδι, για να μην σκορπιστεί και το πατήσουν τα βέβηλα πόδια των ολιγόπιστων και των ασεβών.
Επειτα από μακρύ δρόμο, καθώς ιστορεί ο θρύλος, φθάνοντας στην Πόλη, ο 'Αρχοντας το πήγε στο αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο. Μαζί με άλλα πολύτιμα μέταλλα το έρριξε στο χωνευτήρι. Από το φανταστικό αυτό μίγμα κόπηκαν τα πρώτα περιώνυμα φλουριά, τα Κωνσταντινάτα, με το ιδιότυπο βαθουλωτό σχήμα, που έχουν για κύρια παράστασή τους τον Τίμιο Σταυρό, ανάμεσα στον Μεγάλο Κωνσταντίνο και τη μητέρα του Αγία Ελένη.
Τα λεγόμενα Κωνσταντινάτα είναι ποικίλης προελεύσεως χρυσά Βυζαντινά, Ενετικά, Κυπριακά, ακόμα και Τουρκικά βαθουλωτά (σκυφοειδή) νομίσματα, τα οποία υποτίθεται ότι κόπηκαν υπό του ισαποστόλου Κωνσταντίνου του Μεγάλου και παρουσιάζουν κάποια ομοιότητα προς την αγιογραφία. Το Κωνσταντινάτο λέγεται και Άγιοκωνστάντινο και Αϊσεληνάτο, από την Αγία Ελένη, όπως και η ονομασία Κερασελένη, που αποδίδεται στο ουράνιο τόξο και κατά δημώδη πρόληψη στη βάση του κρύβεται Κωνσταντινάτο.
Ίσως, η ευλαβική δοξασία ότι το Κωνσταντινάτο, περιέχει μόρια από το Τίμιο Ξύλο, παρακίνησε τη λαϊκή φαντασία να περιβάλλει το περίτεχνο βυζαντινό φλουρί, με πλήθος μαγικές ιδιότητες, τόσες, όσες κανένα άλλο σύμβολο των ελληνικών λαϊκών παραδόσεων.
Ο λαός πιστεύει, πώς το Κωνσταντινάτο, όταν λειτουργηθεί από δεσπότη τη Μεγάλη Πέμπτη και μείνει σαράντα μέρες στο εικονοστάσι του σπιτιού, αποτελεί, πριν από όλα, φυλαχτό ακαταμάχητο για όποιον το έχει στον κόρφο του - "επιστέρνιον φυλακτήριον" ακόμη και για βασιλιάδες. Όποιος το φορέσει δεν πρέπει να φοβάται τίποτα. Διώχνει τη βασκανία, σταματάει την αιμορραγία, γιατρεύει τη χρυσή, θεραπεύει την επιληψία, ρίχνει τον ψηλό πυρετό, οι ετοιμόγεννες γεννούν εύκολα, οι ανύπαντρες παντρεύονται γρήγορα, ξεμακραίνει τον παντρεμένο από τα πλάνα γητέματα και το ναυτικό από τις στεριανές σειρήνες, προφυλάσσει από τις πληγές και το άδικο βόλι, είναι ελπίδα του ξενιτεμένου για τον περιπόθητο γυρισμό, κειμήλιο ιερό, από πάππου προς πάππο, για τις μονιασμένες οικογένειες.
Φαίνεται πώς στην αυτοκρατορική εποχή ο Θεός και η πίστη δεν ήταν ζυμωμένα μόνο στις καρδιές αλλά και στα νομίσματα.
Κι αν θέλουμε να δούμε αν είναι γνήσιο το βάζομε στο αλεύρι χωρίς προζύμι, και φουσκώνει το ψωμί, το ρίχνομε στη φωτιά και δεν καίγεται το μπαμπάκι που είναι περιτυλιγμένο ή στο κόσκινο και δεν τρέχει το νερό, αλλιώς το βάζουμε…στην άκρη είναι κάλπικο!
Κάθε περιοχή του αποδίδει μία ή και περισσότερες υπερφυσικές δυνάμεις. Στη Βουλγαρία πιστεύουν ότι ωφελούνται οι άρρωστοι που πίνουν νερό από το κοίλωμα του Κωνσταντινάτου.
Ακόμη είναι δώρο και ευχή για καλά στέφανα και το αβάσκαντο στολίδι κάθε πανέμορφης των δημοτικών τραγουδιών.
Κωνσταντινάτο θα γενώ να μ' έχεις στο λαιμό σου,
βράδυ-πρωί να με φιλείς, σαν κάνεις το σταυρό σου.
Σήμερα υπάρχουν διάσπαρτα τμήματα του Τιμίου Σταυρού ανά τον κόσμο.
· Το μεγαλύτερο τμήμα του Τιμίου Σταυρού υπάρχει στην Ιερουσαλήμ
· Στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου, στο Άγιον Όρος υπάρχει τμήμα του Τιμίου Ξύλου, στο οποίο διακρίνεται η οπή από τον Τίμιο Ήλο (καρφί)
· Στην Ιερά Μονή Χιλανδαρίου, στο Άγιον Όρος μαζί εμ το τμήμα του Τιμίου Ξύλου, έχουν και τμήματα από το καλάμι και το ακάνθινο στεφάνι του Κυρίου.
· Στην έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στην Κωνσταντινούπολη
· Στην έδρα του Βατικανού, το οποίο μάλιστα είναι τοποθετημένο πάνω στον οβελίσκο (στύλο) της κεντρικής πλατείας
· Επίσης τμήματα από το Τίμιο Ξύλο υπάρχει σε πολλές Ιερές Μονές, τόσο στο Άγιον Όρος όσο και σε άλλες ανά την Ελλάδα, όπως:
o Στην Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά, στο Βέρμιο
o Στην Νέα Καρβάλη Καβάλας και αλλού
Το υποπόδιο του Σταυρού ο Μέγας Κωνσταντίνος το δώρισε στον βασιλιά της Γεωργίας Μίριαν.
