Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε περιληπτικά το θέμα, στηριζόμενοι στο σύγγραμμα τού Αγίου Ιωάννου τού Δαμασκηνού: "Κατά Μανιχαίων διάλογος", το οποίο συνιστούμε για περισσότερες λεπτομέρειες.
Για να απαντήσουμε στο ερώτημα "αν υπάρχει ένας κακός θεός", είναι αναγκαίο να δούμε πρώτα μερικά πράγματα για την ίδια τη φύση τού κακού. Τι είναι λοιπόν το κακό; Αυτοί που
πιστεύουν στη διαρχία ενός καλού και ενός κακού Θεού, λένε ότι οι δύο αυτοί αυτοί θεοί, είναι δύο όντα που συνυπήρχαν από πάντοτε, και αποτελούν τις δύο ισοδύναμες και συναιώνιες αρχές τού κόσμου, ενώ βρίσκονται πάντοτε σε πάλη μεταξύ τους. Έτσι γίνεται προσπάθεια να εξηγηθεί η πάλη καλού και κακού που παρατηρούμε καθημερινά γύρω μας. Από εδώ όμως αρχίζει το σφάλμα τής φιλοσοφίας αυτής.
Για να είναι κάτι "ον", πρέπει να είναι "υπαρκτό". Είναι "ον" το κακό; Ας δούμε.
Το κακό, είναι το εντελώς αντίθετο τού καλού.
Συνεπώς αν καλό είναι: η ύπαρξη, η γνώση, η κατοχή, η αφθαρσία, η αϊδιότητα, η κίνηση, το φως, η λογική, η παντοδυναμία, κ.λ.π., τότε κακό είναι τα ακριβώς αντίθετα: η ανυπαρξία, η άγνοια, η έλειψη, η φθορά, η προσωρινότητα, η ακινησία, το σκοτάδι, ο παραλογισμός, η αδυναμία.
Παρατηρούμε λοιπόν, πως κακό είναι η στέρηση τού καλού. Επειδή, το σκοτάδι είναι η έλειψηφωτός, και η άγνοια έλειψη γνώσης. Η έλειψη είναι η μη κατοχή, και η ακινησία η έλειψη κίνησης. Και συνεπώς, αν το καλό είναι η αιωνιότητα η παντοδυναμία και το υπαρκτό, το κακό είναι η προσωρινότητα η αδυναμία και η ανυπαρξία!
Δεν μπορεί λοιπόν το κακό να είναι ούτε παντοδύναμο, ούτε αιώνιο, ούτε καν υπαρκτό!
Μα τότε, πώς το κακό "υπάρχει"; Το βλέπουμε τριγύρω μας καθημερινά!
Αυτό που βλέπουμε γύρω μας ως "κακό", δεν είναι παρά η έλειψη τού καλού, και όχι κάτι αυθύπαρκτο.
Μπορούν λοιπόν να υπάρχουν δύο ίσοι και αντίθετοι θεοί, όπως πιστεύουν σήμερα οι πιστοί τού γιν και γιάνγκ, ή διαφόρων νεογνωστικών κλάδων;
Με βάση τα παραπάνω, όχι, επειδή:
1. Αν ο καλός θεός είναι το "ον" (υπαρκτός), ο κακός, είναι το "μη ον" (ανύπαρκτος).
2. Ο κακός, θα στερείτο κάθε καλού, άρα δεν θα ήταν ούτε παντοδύναμος, ούτε αιώνιος, ούτε παντογνώστης, ούτε λογικός, ούτε άφθορος.
3. Το φώς διαλύει πάντοτε το σκοτάδι, συνεπώς είναι πάντοτε δυνατότερο.
4. Δεν μπορεί να υπάρχουν δύο πανταχού παρούσες και αντίθετες αρχές, επειδή τότε θα συγχέονταν, και δεν θα υπήρχε διάκριση καλού και κακού.
5. Η αρχή τού δύο είναι το ένα, συνεπώς, θα έπρεπε να προηγείται ο ένας τού άλλου, και όχι να έχουμε δύο αρχές.
6. Εάν το αϊδιο είναι άχρονο, είναι και άτρεπτο. Εάν λοιπόν είναι άτρεπτο, δεν είναι διχασμένο, αλλά συγκεκριμμένο.
7. Εάν υπάρχουν δύο εντελώς αντίθετες αρχές, δεν μπορεί να συνεργάστηκαν στη δημιουργία. Συνεπώς η δημιουργική αρχή τού σύμπαντος είναι μία.
8. Με δύο ίσες και αντίθετες αρχές, θα είχαμε αναρχία. Και επειδή η αναρχία είναι έλειψη τάξης, θα είχαμε μόνο μία αρχή, την κακή.
9. Οι δύο αντίθετες αρχές, θα κοινωνούσαν τουλάχιστον κατά την ύπαρξη. Επειδή όμως η ύπαρξη είναι κάτι καλό, δεν μπορεί να υπάρχει κάτι εντελώς κακό.
10. Εάν οι αρχές είναι δύο, τότε το "ΕΙΝΑΙ", είναι η μόνη πραγματική αρχή.
11. Το "ον" είναι η αιτία τού "είναι", και όχι το αντίθετο. Συνεπώς, η αιτιακή αρχή όλων είναι μία: "ο Ων", που σημαίνει πως είναι το καλό, και όχι το κακό, η έλειψη όντος.
12. Η αρχή τού κάθε όντος, (υπαρκτική, χρονική, τοπική και ενεργητική), έχει μία αφετηρία, και όχι δύο. Συνεπώς, μία είναι η αρχή όλων.
13. Το μη ον, ως στέρηση, πρέπει να λάβει αρχή από το ον.
14. Δεν θα μπορούσε το "μη ον" να βρίσκεται στο βασίλειο τού όντος, επειδή γι' αυτό το καλό είναι κακό.
15. Αν υπάρχει πάλη τών δύο αντιθέτων, τότε δεν ύπάρχει ατρεψία.
16. Κανείς από τους δύο δεν θα ήταν παντοδύναμος και απεριόριστος, αν δεν είχε εξουσία επί τού άλλου.
17. Αν υπήρχε αυτοδύναμο όντως κακό, δεν θα μπορούσε το καλό να είναι όντως καλό και να μην το υποτάσσει.
(Λέγοντας πως ο Θεός είναι ένας, αυτό έχει νόημα όσον αφορά την ουσία του και την αιτιότητα. Αυτό όμως δεν ισχύει για τις υποστάσεις που θα μπορούσε να έχει, μια και στην εκτός χώρου και χρόνου κατάσταση τού απείρου Θεού, δεν υπάρχει νόημα τών αριθμών, με τους οποίους μετράμε τα πεπερασμένα αντικείμενα).
Μπορεί άραγε να υπάρχει κάποιο λογικό ον, που να είναι φορέας τού κακού;
Ναι, μπορεί, αλλά με τις εξής προϋποθέσεις:
1. Πρέπει να έχει λάβει την αρχή του από τον μοναδικό και καλό Θεό.
2. Ως νοήμων φορέας τού κακού, πρέπει να έχει κάποιες ιδιότητες, όπως λογική, ύπαρξη, ενέργεια, κ.λ.π. Επειδή όμως αυτές οι ιδιότητες είναι καλές, συνεπώς δεν υπάρχει απόλυτο, αλλά επί μέρους κακό. Δηλαδή, αυτό είναι κάποιο ον που ενώ έχει κάποιες καλές ιδιότητες, στερείται άλλων καλών ιδιοτήτων.
Εάν λοιπόν ο φορέας τού κακού είναι κτιστός, πώς ο καλός Θεός έκτισε έναν κακό; Εφ' όσον ο κακός είναι κτιστός και δεν είναι εντελώς κακός, αυτό σημαίνει πως ό,τι καλό έχει, τού δόθηκε από τον καλό δημιουργό του. Τού δόθηκε λοιπόν και η ελευθερία βούλησης, που είναι κάτι καλό.
Επειδή όμως ό,τι κάνει ο Θεός είναι καλό, μόνο αυτόβουλα μπορεί να απωλέσει κάποιος τα καλά στοιχεία του, και να γίνει κακός. Συνεπώς, το κακό, είναι συνέπεια τής αυτόβουλης απώλειας κάποιου όντος, τών καλών στοιχείων του. Εάν δεν υπήρχε κάποιος νοήμων φορέας τού κακού στο σύμπαν, δεν θα υπήρχε κακό, επειδή τα πάντα θα ήταν καλά ως δημιουργήματα τού απολύτως καλού δημιουργού.
Ας σκεφτούμε, ότι αν πρόκειται για μη νοήμονα δημιουργία, δεν τίθεται θέμα καλού και κακού, καθώς μια πέτρα ή ένας πλανήτης για παράδειγμα, δεν διακρίνουν το καλό ή το κακό, ούτε έχει έννοια γι' αυτά. Το κακό λοιπόν για να είναι πράγματι κακό, προϋποθέτει έναν λογικό φορέα, που να μπορεί να το διακρίνει, ή να το επιλέξει αυτόβουλα.
Άρα λοιπόν, ο Θεός είναι κατ' ανάγκην καλός;
Όχι κατ' ανάγκην αλλά κατά βούλησιν, και λέγοντας βούλησιν, εννοούμε τη δική Tου βούληση.
Ας το δούμε όμως και διαφορετικά. Εφ' όσον (σύμφωνα με τα παραπάνω) ένας μόνο Θεός μπορεί να υπάρξει ως Δημιουργός τού σύμπαντος, είναι σαφές, ότι δημιουργεί αυτό που Εκείνος θεωρεί καλό να δημιουργήσει. Έτσι, η δική του κτίση, έχει και θεωρεί καλό, κατ' ανάγκην αυτό που Εκείνος ορίζει ως καλό, και η κτίση του ευφραίνεται σ' αυτό, όπως και ο Δημιουργός. Εάν ο Δημιουργός ήθελε κάτι διαφορετικό, πάλι αυτό θα θεωρείτο καλό από τον ίδιο και από την κτίση του, συνεπώς θα ήταν κι εκείνο καλό.
Εφ' όσον λοιπόν το κακό είναι σχετικό, θα μπορούσαμε να ορίσουμε, ότι κακό είναι ό,τι γίνεται χωρίς την επιδοκιμασία τού Κτίστη, και Αυτός είναι το μόνο απόλυτο σημείο αναφοράς.
Είναι λάθος να θεωρείται καλό ό,τι ευφραίνει εμάς, και κακό ό,τι μας δυσαρεστεί. Υπάρχει φαινομενικό καλό, και φαινομενικό κακό. Για παράδειγμα, ο πόνος μιας εγχείρησης φαίνεται κακός, στην πραγματικότητα όμως είναι καλός, μια και γίνεται αιτία θεραπείας τού ασθενούς. Ομοίως, η φυλάκιση κάποιου ανθρώπου, φαίνεται κακή, όταν όμως είναι απαραίτητη για να προστατευθεί το κοινωνικό σύνολο, είναι καλή. Αντιθέτως, διάφορες ηδονές φαίνονται καλές, φέρνοντας τέρψη. Συχνά όμως, οδηγούν σε μεγάλο κακό.
Τι μπορούμε όμως να πούμε για το σώμα; Είναι κάτι κακό;
Σήμερα υπάρχουν θρησκείες, (που όπως και στο παρελθόν) θεωρούν την ύλη ως κάτι κακό, και το πνεύμα ως κάτι καλό. Αυτοί υποστηρίζουν ότι η ύλη είναι η φυλακή τής ψυχής, και ότι με το θάνατο ελευθερώνεται η ψυχή από την υλική φυλακή της. (Σε αυτή την άποψη στηρίζουν κάποιοι το ότι υπάρχει ο καλός δημιουργός τής ψυχής, και ο κακός δημιουργός τού σώματος).
Σε αυτή τη βάση στηρίζονται και πολλές θέσεις Προτεσταντικών θρησκειών, κατά τις οποίες η γη ως υλική κτίση, δεν έχει μέρος στα μελλοντικά σχέδια του Θεού και θα καταστραφεί εντελώς, και ότι ο Παράδεισος είναι κάτι το άυλο, το καθαρά ουράνιο. Έτσι μιλούν για σωτηρία της ψυχής, αλλά όχι και του σώματος, και για σωτηρία του ανθρώπου, αλλά όχι και της λοιπής κτίσης.
Όπως είδαμε στα παραπάνω, η ενέργεια των αντιθέτων, είναι εντελώς αντίθετη. Πώς θα συνεργαζόταν λοιπόν το καλό με το κακό για να φτιάξουν καλό πνεύμα μέσα σε κακή ύλη; Επειδή όμως ο άνθρωπος είναι ως σύνολο κάτι καλό, και έχει και την ελευθερία βούλησης που είναι κάτι καλό, είναι εξ' ολοκλήρου δημιούργημα μόνο τού καλού Θεού.
Άλλωστε, αν ήταν το σώμα μόνο κακό, και η ψυχή μόνο καλή, θα υπήρχαν μόνο καλόψυχοι άνθρωποι, ενώ το σώμα θα κακοποιούσε συνεχώς, ανίκανο να κάνει οτιδήποτε καλό. Τότε, και το ζητούμενο τής ψυχής, θα ήταν θάνατος, και ο θάνατος θα ήταν καλός, ενώ η ζωή κακή!
Συνεπώς, και το σώμα είναι δημιούργημα μόνο τού καλού όντος. Και πώς ο κακός υποτιθέμενος θεός, θα δημιουργούσε τα κακά του σώματα μέσα στο φωτεινό βασίλειο που μισεί; Ή πώς ένας καλός θεός, θα δημιουργούσε καλές ψυχές μέσα σ' ένα μισητό σκοτεινό σώμα;
Μα τότε, από πού προέρχεται το κακό τού σώματος;
Ομοίως, "από πού προέρχονται τα κακά τής ψυχής;"
Όπως είπαμε, η φθορά τής ύλης καθώς και τής ψυχής, είναι κάτι που έγινε εξ' αιτίας τής καλής ελευθέρας βούλησης που έδωσε στα πλάσματά του ο μόνος άναρχος, παντοδύναμος και καλός Θεός. Και εξαρτάται μόνο από τον καθένα μας, το πώς θα χρησιμοποιήσει αυτό το θεόδοτο δώρο. Είτε προς αύξηση (καλό), είτε προς στέρηση (κακό), τών καλών δώρων τού Δημιουργού
