Διαφωτισμός, Ορθολογισμός και Άγιο Φως
Κοιτώντας προς τα πίσω, τους αιώνες που πέρασαν, διαπιστώνουμε ότι η έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης ήταν ένα γεγονός που οδήγησε τις ιστορικές εξελίξεις σε πολλούς τομείς. Ο επιθετικός αντικληρικαλισμός της και το κίνημα αποχριστιανισμού που
οδήγησε σε πράξεις όπως καταστροφές εκκλησιών, βεβήλωση χριστιανικών συμβόλων, κατάργηση της χριστιανικής χρονολογίας και σφαγές εκατοντάδων κατώτερων κληρικών ήταν, εκτός άλλων, αποτελέσματα της πίεσης που ασκούσε ένας αντιδραστικός ορθολογισμός για να φανερωθεί. Η φιλοσοφική αυτή στάση, στηριγμένη στην πεποίθηση πως δεν υπάρχουν ανεξερεύνητες πραγματικότητες και κινούμενη ενάντια στην κατ' αίσθηση εμπειρία, οδήγησε ακόμα και στην κατά κυριολεξία λατρεία της λογικής. Ο θαυμασμός συγγραφέων, φιλοσόφων, των λογίων γενικά (ακόμη και κληρικών), για τις δυνατότητες που ανέπτυξε η δυτική νοησιαρχία, οδήγησε σε σύγκρουση εξέχοντα πρόσωπα ακόμη και μέσα στο χώρο της Ορθόδοξης Θεολογίας.
Έτσι, από τον 18ο αιώνα και μετά, το Φως του Παναγίου Τάφου έγινε άλλο ένα σημείο τριβής στον διάλογο Διαφωτισμού-Ορθοδοξίας, όπως σωστά αναφέρει ο π. Γ. Μεταλληνός στον τίτλο του βιβλίου του «Φωτομαχικά-Αντιφωτομαχικά» . Ενδεικτική της κατάστασης είναι η διαφωνία επάνω στο ζήτημα του «Αγίου Φωτός», των κληρικών και διδασκάλων του Γένους Νικηφόρου Θεοτόκη (1731–1800) που αρνείται το θαύμα και Ευγένιου Βούλγαρι (1716–1806) που το αποδέχεται αλλά και πολλών άλλων που τάχτηκαν με τη μία ή την άλλη πλευρά.
Ο διαδικτυακός «διάλογος» πιστών και αρνητών
Στη σημερινή εποχή, συχνά οι διαφωνίες επάνω σε θέματα που αφορούν στην Ορθόδοξη Πίστη και Παράδοση, διατυπώνονται στη νέα πλατφόρμα συζητήσεων που έχει διαμορφωθεί με τη βοήθεια της τεχνολογίας και της πρόσβασης των πολιτών στο διαδίκτυο.
Έτσι και για το θέμα του «Αγίου Φωτός», οι αντιρρήσεις που προβάλουν διάφοροι αρνητές της περίπτωσης του θαύματος, «κυκλοφορούν» σε blog και ιστοσελίδες.
Σε κάποιες από αυτές, παρατηρήσαμε ανάπτυξη μιας επιχειρηματολογίας που βασίστηκε όχι σε κάποια σπάνια και δυσεύρετα χειρόγραφα, αλλά σε δύο, όλα κι όλα, πασίγνωστα και σύγχρονα βιβλία, τα οποία υπάρχουν σε κυκλοφορία εδώ και 8 χρόνια. Το ένα είναι το:
Καλοκύρης Κωνσταντίνος, «Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα του ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός», University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999.
Και το άλλο είναι το:
Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, «Φωτομαχικά-Αντιφωτομαχικά», Κάτοπτρο-Ιστορητής, Αθήνα 2001.
Και ενώ οι φωτομάχοι του διαδικτύου επικαλούνται τα δύο αυτά βιβλία για να προβάλουν αξιώσεις ότι δήθεν αποκαλύπτουν «άγνωστες πτυχές» του ζητήματος, διαβάζοντας τα, δύσκολα μπορεί κάποιος να καταλάβει ποιες είναι αυτές οι «άγνωστες πτυχές» για το θέμα του Αγίου Φωτός:
Το βιβλίο του Καλοκύρη περιέχει ένα ιστορικό των αναφορών περί του Αγίου Φωτός τις οποίες ερμηνεύει με επιχειρήματα που τον οδηγούν στη διαπίστωση ότι το «Άγιο Φως» δεν είναι θαύμα, αλλά μια παρανόηση που πηγάζει από αναξιόπιστους μάρτυρες, λαϊκά θρησκευτικά Περιοδικά, τουριστικές δημοσιεύσεις ή την τηλεόραση.
Όμως, αντιρρήσεις ή θετικές τοποθετήσεις για το θαύμα, έχουν υπάρξει πολλές. Δεν υπάρχει κάτι νέο στα όσα γράφει ο Καλοκύρης που ακολουθεί σε πολλά σημεία το παλαιότερο έργο του Αδ. Κοραή, τον γνωστό του Διάλογο «Περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός» (1829).
Επιπλέον, ο καθηγητής επιχειρεί και μια ανάλυση της σύγχρονης ευχής που διαβάζεται από τον Πατριάρχη μέσα στο Άγιο Τάφο πριν γίνει η αφή του Φωτός. Η ερμηνεία της ευχής από τον Καλοκύρη είναι ίσως το μόνο νέο που υπάρχει επάνω στο ζήτημα του Αγίου Φωτός. Σύμφωνα με την ερμηνεία που κάνει ο Καλοκύρης, ισχυρίζεται ότι προκύπτει πως η ευχή αναφέρεται μόνο σε φως φυσικό το οποίο μάλιστα δεν είναι θαυματουργικά εμφανιζόμενο-αν και η ευχή δεν αναφέρει πουθενά κάτι τέτοιο όπως θα δούμε παρακάτω-.
Απ’ την άλλη, το βιβλίο του π. Μεταλληνού, ακόμη λιγότερο μπορεί να χρησιμοποιηθεί από έναν αρνητή του θαύματος. Ο ίδιος αναφέρει άλλωστε πως σκοπός του «δεν είναι η κατάδειξη ή όχι της αλήθειας του Αγίου Φωτός» (παρακάτω θα πούμε περισσότερα για την παραποίηση των λεγομένων του π. Μεταλληνού, για τον οποίο έφθασαν αυθαίρετα στο σημείο να ισχυρίζονται πως αρνείται το θαύμα!).
Δύσκολα λοιπόν, θα μπορούσε κανείς να βρει στα δύο αυτά βιβλία τα επιχειρήματα που θέτουν πράγματι σε νέες βάσεις το όλο θέμα. Έχει μάλιστα ενδιαφέρον να προσθέσουμε ότι, πληροφορίες για το περιεχόμενο της Αρχιερατικής ευχής κατά την τελετή αφής του Αγίου Φωτός (που υποτίθεται για πρώτη φορά αποκαλύπτει ο Καλοκύρης), έχουμε στην σύγχρονη εποχή τουλάχιστον από το 1991 που κυκλοφόρησε η 3η έκδοση του βιβλίου της Iωάννας Τσεκούρα, «Το Άγιον Φως» . Η ίδια έχει γνώση της ευχής, και πάντως δεν φαίνεται να …κλονίστηκε από το περιεχόμενο της….
Στην πραγματικότητα, θεωρούμε ότι το μόνο που θα μπορούσε να δώσει οριστικά τέλος στην πίστη περί θαύματος, θα ήταν μία βήμα προς βήμα ακριβής αναπαράσταση των φαινομένων που εμφανίζονται κατά την τελετή. Όμως, παρά τις υπερβολικές δηλώσεις και διαβεβαιώσεις διαφόρων αρνητών του θαύματος, κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί μέχρι σήμερα ώστε να αποδειχθεί το δίκαιο των επιχειρημάτων τους.
Το παρόν άρθρο λοιπόν, δημοσιεύεται για να δοθούν και κάποιες διαφορετικές ερμηνείες στα ζητήματα που έχουν προκύψει επάνω στο θέμα του Αγίου Φωτός.
Εδώ να προσθέσουμε ότι δεν είναι δυνατόν κάποιος που ζητά «επιστημονικό» αντίλογο, να χρησιμοποιεί ως πηγές βιβλία του... Μιχάλη Καλόπουλου, ενός ερασιτέχνη αυτοαποκαλούμενου «ερευνητή-συγγραφέα» που είναι μονίμως απών από κάθε αναφορά της επιστημονικής βιβλιογραφίας και γνωστός για την εμπάθειά του ενάντια στην Εκκλησία, την Αγία Γραφή, τον Κλήρο κ.λπ. Ένας «ερευνητής» σαν τον Καλόπουλο, είναι είτε αναξιόπιστος, είτε έντονα αμφισβητήσιμος, είτε απλά αδιάφορος για την επιστημονική κοινότητα, αφού ουδέποτε τον αναφέρουν τα βιβλιογραφικά σημειώματα που υπάρχουν σε έργα της (ας πούμε) «ειδίκευσής» του. Άρα ακατάλληλος για οποιαδήποτε αξιόπιστη και επιστημονική αντιπαράθεση επιχειρημάτων. Παρ' όλα αυτά, οι θέσεις του είναι και αυτού εκτενώς απαντημένες από Χριστιανούς Απολογητές του διαδικτύου.
Η παραποίηση των απόψεων του π. Μεταλληνού και η αντι-επιστημονικότητα της προσπάθειας των διαδικτυακών φωτομάχων
Γράφει ο π. Μεταλληνός, γνωστός και έγκυρος επιστήμονας στον χώρο του:
«Ο επιστήμονας έχει ακόμη ειλικρίνεια, τιμιότητα, ακεραιότητα και ευσυνειδησία. Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η αλήθεια. Γι’ αυτήν μοχθεί, γι’ αυτήν υπάρχει. Σέβεται τον ξένο μόχθο...»
Σε αντίθεση όμως με την πρόταση αυτή του π. Μεταλληνού, οι φωτομάχοι αν και παριστάνουν τους «επιστήμονες», επιχειρούν την παραποίηση των θέσεων και των απόψεών του.
Δυσάρεστη εντύπωση προκαλεί η αυθαίρετη ερμηνεία των γραφομένων του π. Μεταλληνού. Στην πραγματικότητα, διαβάζοντας ολόκληρο το βιβλίο του π. Μεταλληνού δεν φτάνουμε καθόλου στο συμπέρασμα πως αρνείται το θαύμα. Αντιθέτως, βλέπουμε έναν επιστήμονα που παραθέτει απόψεις όχι για να λύσει το ζήτημα του θαύματος (όπως ο ίδιος γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου του) αλλά για να προβάλει την διαμάχη Ορθοδοξίας – Διαφωτισμού.
Γνωρίζουμε ότι το τελικό συμπέρασμα του Καλοκύρη είναι η άρνηση του γεγονότος ότι στον Άγιο Τάφο λαμβάνει χώρα το γνωστό ετήσιο θαύμα και απλά ο Πατριάρχης ανάβει την κανδήλα (ο καθηγητής δεν σχολιάζει τις λάμψεις και τις άλλες καταστάσεις που έχουν αποτυπωθεί σε βίντεο και φωτογραφίες). Σε πολύ μεγάλο ποσοστό, ο Καλοκύρης στηρίζει αυτή του την άποψη σε ΔΙΚΗ ΤΟΥ ερμηνεία της Πατριαρχικής ευχής, δηλ. της ευχής που διαβάζει ο Πατριάρχης μέσα στον Άγιο Τάφο και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από τον Κάλλιστο Μηλιαρά, στο άρθρο «Άγιον Φως», στο περιοδικό «Νέα Σιών», τόμ. 28, εν Ιεροσολύμοις 1933 (σελ. 362-364). Να σημειωθεί ότι ο Μηλιαράς παραθέτει την ευχή κάτω από τον τίτλο: «Περιγραφή της ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ τελετής του αγίου Φωτός». Δηλ. παρ’ όλη την εργασία του Καλοκύρη, δεν είμαστε καθόλου βέβαιοι ότι αυτή η ευχή ήταν ίδια σε όλους τους αιώνες από την εύρεση του Αγίου Τάφου (αρχές 4ου αιώνα) μέχρι σήμερα.
Από τη μελέτη λοιπόν του Καλοκύρη, ο π. Μεταλληνός χρησιμοποιεί διάφορα αποσπάσματα στο βιβλίο του. Ένα από αυτά το οποίο κατ’ εξοχήν προσπάθησαν να νοθεύσουν οι φωτομάχοι είναι και το παρακάτω:
«Ο κ. Καλοκύρης δίνει -και ορθά- ιδιαίτερη έμφαση στην ευχή, που είναι πράγματι το «κλειδί» για την κατανόηση της Τελετής και την τεκμηρίωση της φύσεως του «Αγίου Φωτός». Ορθά δε συμπεραίνει ότι «πουθενά δεν γίνεται λόγος» (ούτε καν υπαινιγμός) περί «άνωθεν κατερχομένου αΰλου Φωτός» κατά τη στιγμή εκείνη, αλλά νοείται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού [...]»
Μάλλον σκόπιμα, και παρά τις δεδηλωμένες προθέσεις του συγγραφέα, προσπαθούν να μας πείσουν ότι ο π. Μεταλληνός δηλώνει βεβαιότητα πως το Άγιο Φως δεν είναι αποτέλεσμα θαύματος. Δεν μπορούμε εδώ να μην συσχετίσουμε την τακτική αυτή, με την διαχρονική συμπεριφορά των πάσης φύσεως μισαλλόδοξων και αιρετικών, που εμμένοντας σε παρερμηνείες συγκεκριμένων σημείων, οδηγούνται στην παραχάραξη.
Ας εξετάσουμε διεξοδικά αυτή τη φράση για να δούμε τι ακριβώς λέει αλλά και το εξής σημαντικό: Όποιος χρησιμοποιεί μία φράση από βιβλίο τρίτου, σημαίνει ότι σε κάθε περίπτωση συμφωνεί με ΟΛΑ τα συμπεράσματά του; Αυτό πρέπει να το δούμε:
Πρώτ’ απ’ όλα ο ίδιος ο π. Μεταλληνός ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΑΝ ΗΘΕΛΕ, να γράψει: «κλειδί για την κατανόηση αν πρόκειται ή όχι για θαύμα είναι η ευχή».
Δεν το έγραψε όμως!
και λέει απλά ότι χρησιμοποιεί το παράθεμα ΟΧΙ για να εξετάσει αν πρόκειται για θαύμα, αλλά ΜΟΝΟ για την «τεκμηρίωση της φύσεως του ‘Αγίου Φωτός’» , δηλ. αν το θαύμα αφορά φυσικό ή υπερφυσικό φως. Δεν είδαν αυτή την ξεκάθαρη δήλωση οι φωτομάχοι; Ασφαλώς και την είδαν αλλά όπως θα δούμε, δεν τους ενδιαφέρει η αλήθεια.
Προχωρώντας τμηματικά στην εξέταση του παραθέματος, αυτό γίνεται ακόμη πιο ξεκάθαρο.
Λέει ο π. Μεταλληνός:
1. Ορθά δε συμπεραίνει [ο Καλοκύρης εννοεί] ότι «πουθενά δεν γίνεται λόγος» (ούτε καν υπαινιγμός) περί «άνωθεν κατερχομένου αΰλου Φωτός»...
Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ποια βεβαιότητα μπορεί να γεννά η φράση αυτή για τη μη θαυματουργική προέλευση του φωτός. Ο π. Μεταλληνός συμφωνεί στο αυτονόητο, ότι δηλ. στην ευχή, πράγματι, «δεν γίνεται λόγος» για φως εξ ουρανού. Όμως:
· στην ευχή δεν αναφέρεται ΠΟΥΘΕΝΑ ότι το φως ΔΕΝ αποτελεί προϊόν θαύματος
και επίσης,
· ΔΕΝ υπάρχει σημείο της ευχής που να λέει ότι το φως ΔΕΝ έρχεται «εξ ουρανού»!
Η ίδια η ευχή μάλιστα, δεν αναφέρει καθόλου από πού έρχεται το φως, ίσως επειδή είναι αυτονόητο και μάλιστα, δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο που να αρνείται πως το φως μπορεί όντως να είναι εξ ουρανού. Ταυτόχρονα, πουθενά δεν γράφει η ευχή ότι το φως έρχεται από ανθρώπινο χέρι. Υπάρχει λοιπόν μεγάλη διαφορά ανάμεσα στα δύο: άλλο πράγμα «δεν αναφέρει» και άλλο πράγμα ότι δήθεν "το αρνείται".
2. ... στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού
Ασφαλώς και είναι «εις ανάμνησιν», αφού «το χριστιανικό Πάσχα τελείται σ' ανάμνηση της αναστάσεως του Χριστού» και «ημείς εορτάζομεν την του Πάσχα εορτήν εις ανάμνησιν της εκ νεκρών αναστάσεως του Ιησού Χριστού».
3. ...φως φυσικό, που ανάβεται...
Να διευκρινίσουμε ότι: η ευχή δεν αναφέρει πουθενά ποιας φύσης είναι το φως. Πρέπει να επισημάνουμε ότι το συμπέρασμα αυτό είναι του Καλοκύρη. Επίσης δεν λέει πουθενά η ευχή αν το ανάβει κάποιος και ποιος είναι αυτός ή αν ανάβει μόνο του. Επίσης στην ευχή δεν υπάρχει καν η λέξη «ανάβεται». Αυτά για να διαχωρίσουμε το πραγματικό με το αυθαίρετο.
Εύκολα λοιπόν διαπιστώνουμε ότι η συγκεκριμένη φράση («φως φυσικό, που ανάβεται»), δεν απαγορεύει διόλου να εννοήσει κάποιος ότι η λέξη «ανάβεται» αναφέρεται σε κανδήλα που ανάβει θαυματουργικά, ή στην πράξη του Πατριάρχη να ανάψει τα κεριά που κρατάει, από την θαυματουργικά αναμμένη κανδήλα. Μην ξεχνάμε ότι ο π. Μεταλληνός ξεκαθάρισε ότι δεν χρησιμοποιεί το παράθεμα προς απόδειξη ή όχι του θαύματος. Επίσης, οι λέξεις «φως φυσικό» δεν σημαίνουν και απόρριψη του θαύματος για τους πιστούς και ασφαλώς δεν σημαίνουν υποχρεωτικά ότι το φως είναι «φυσικής προέλευσης» δηλ. από ανθρώπινο χέρι, όπως υπονούν οι φωτομάχοι!
Μπορεί κάλλιστα το φως να είναι φυσικό αλλά θεϊκής προέλευσης. Μη ξεχνάμε ότι σύμφωνα με τον π. Μεταλληνό, πολλοί είναι αυτοί που στο θαύμα του Αγίου Φωτός, δέχονται ως θαυματουργική μόνο την προέλευση του φωτός, το ίδιο όμως το θεωρούν φυσικό. Και μας παρουσιάζει μια τέτοια άποψη με τα σχόλια του στο κείμενο του Νικ. Λογάδη, ένθερμου υπερασπιστή του θαύματος:
«Αν κατανοούμε, συνεπώς, ορθά τον Λογάδη... θεωρεί το φως αυτό... φυσικό, όπως όλα τα ‘φυσικά όντα τα παραχθέντα από Θεού’... άρα: Θαύμα είναι μόνον ο τρόπος της παράγωγης αυτού...»
Το ίδιο άλλωστε δεν συνέβη, όταν ο Ιησούς παίρνει τα ψωμιά και τα ψάρια, προσεύχεται, τα τεμαχίζει και τα δίνει στους μαθητές να τα μοιράσουν και χορταίνουν όλοι, πέντε χιλιάδες άνδρες χώρια τα γυναικόπαιδα; Από αυτά λοιπόν, τα περισσότερα είχαν εμφανισθεί θαυματουργικά, χωρίς να είναι ...αόρατα ή μη φαγώσιμα! Επίσης δεν διασώζεται αν είχαν κάποια ιδιαίτερη ...θεϊκή γεύση. Έτσι λοιπόν, όπως με θεϊκή ενέργεια εμφανίζονται ψάρια που τρώγονται αλλά και ψωμιά από ζυμάρι που επίσης τρώγονται, με τον ίδιο τρόπο μπορεί να εμφανιστεί φωτιά που καίει όπως υποστηρίζει ο Λογάδης.
Το παράθεμα λοιπόν μπορεί να έχει ποικίλες ερμηνείες και έτσι ο π. Μεταλληνός παραθέτει μεν το απόσπασμα, αλλά ταυτόχρονα λέει ότι οι άθεοι είναι αυτοί «που απορρίπτουν διαρρήδην κάθε περίπτωση θαύματος στο θέμα του ‘Αγίου Φωτός’» . Και αυτή είναι μια ακόμη πιο ξεκάθαρη δήλωση ΥΠΕΡ του θαύματος! Άρα, για τον π. Μεταλληνό, η φράση του Καλοκύρη για το Άγιο Φως μπορεί να σημαίνει:
· «Φως φυσικό (θεϊκής όμως προέλευσης) που ανάβεται (με θεία ενέργεια) εις ανάμνησιν…, ή
· «Φως φυσικό (θεϊκής όμως προέλευσης), που ανάβεται (από το θεόσταλτο φως της κανδήλας για να δωθεί κατόπιν στους πιστούς), εις ανάμνησιν…».
Είναι λοιπόν βέβαιο ότι ερμηνείες μπορούν να δοθούν πολλές και όχι μόνο αυτή που οι φωτομάχοι ή ο Καλοκύρης επιθυμούν. Ο π. Μεταλληνός δεν οικειοποιείται τα συμπεράσματα του Καλοκύρη, απλά παραθέτει ένα ουδέτερο απόσπασμα που πρέπει να το δεχτούμε όπως ακριβώς το διαβάζουμε. Να έχουμε κατά νου ότι ο π. Μεταλληνός λέει ξεκάθαρα πως το χρησιμοποιεί ΜΟΝΟ για την «τεκμηρίωση της φύσεως του ‘Αγίου Φωτός’» και όχι για άλλο λόγο.
Αν λοιπόν διάβαζαν καλύτερα οι φωτομάχοι, θα έβλεπαν ότι το Άγιο Φως αποτελεί ένα μυστήριο για τους πιστούς και αυτό έχει οδηγήσει σε ποικίλες ερμηνείες του. Οι πολλοί και διαφορετικοί τρόποι εμφάνισής του, σύμφωνα με τις ανά τους αιώνες μαρτυρίες, δείχνουν καταρχάς ότι δεν πρόκειται για χημική «συνταγή» αφού κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε μηχανική ομοιομορφία. Βλέπουμε λοιπόν ότι τα περί «φυσικού φωτός» που ο Καλοκύρης θεωρεί τεκμήριο για την διάψευση του θαύματος, δεν αποτελούσε κανένα πρόβλημα για τους πιστούς, ούτε πριν από 200 ολόκληρα χρόνια που έζησε ο Λογάδης!
Ανακεφαλαίωση
Ας δούμε με ποιο τρόπο υφάνθηκε η απάτη των ψευδοσυμπερασμάτων των φωτομάχων:
1ον
Η έκφραση «Δεν γίνεται λόγος περί άνωθεν κατερχομένου Φωτός» σε ΚΑΜΙΑ περίπτωση δεν σημαίνει ότι το Άγιο Φως «ΔΕΝ είναι ουρανόπεμπτο». Αυτό είναι ψευδοσυμπέρασμα αφού η ευχή σε κανένα σημείο δεν αρνείται ότι είναι ουρανόπεμπτο το Φως.
2ον
Η έκφραση «νοείται μόνο φως φυσικό» από πού κι ως πού σημαίνει ότι το Άγιο Φως «έχει φυσική προέλευση» και όχι θεϊκή; Άλλο ένα ψευδοσυμπέρασμα. Πολλοί είναι οι Ορθόδοξοι που δέχονται πως το Άγιο Φως μπορεί να είναι φυσικό, και ταυτόχρονα κατερχόμενο εξ ουρανού ως αποτέλεσμα θαύματος.
Γι' αυτό λοιπόν, ένα βιβλίο, προερχόμενο από τα χέρια έμπειρου επιστήμονα, πρέπει να μελετάται με προσοχή, και ως ενιαίο σύνολο. Όπως γράφει ο καθηγητής Ι. Καραγιαννόπουλος, «τα παραθέματα πρέπει να μην αλλοιώνουν το νόημα του συγγραφέα τους με περικοπές ή κακή απόδοση της επιχειρηματολογίας του» πράγμα που δεν σεβάστηκαν οι φωτομάχοι. Και όπως ο ίδιος ο π. Μεταλληνός λέει:
«Ή συγγραφή με... νόθη παρουσίαση ξένων απόψεων... αλλά και η διαστροφή των απόψεων άλλων δεν έχουν σχέση με την επιστήμη... Η δημιουργία πλασματικών εντυπώσεων δεν είναι μόνο ίδιο των ψευδοαποστόλων, αλλά και των ψευδοεπιστημόνων» .
Αυτή είναι νομίζουμε η καλύτερη απάντηση προς τις επιπολαιότητες και τα κατευθυνόμενα συμπεράσματα των διαδικτυακών συκοφαντών.
Άλλες αντιρρήσεις πάνω στο ζήτημα ότι τάχα, ο π. Μεταλληνός αρνείται το θαύμα
Θεωρούμε δεδομένο, ότι ο π. Μεταλληνός έχει απόλυτη επίγνωση του τι γράφει. Για το λόγο αυτό, πέρα των όσων προείπαμε, αν όντως συμφωνεί με τον συμπέρασμα του Καλοκύρη και δηλώνει, υποτίθεται, κατηγορηματικά ότι δεν υπάρχει περίπτωση θαύματος, τότε κάποια πράγματα στο βιβλίο του είναι ακατανόητα:
Αντίρρηση 1η
Αν ο π. Μεταλληνός πείθεται όντως από την άποψη του Καλοκύρη και εναντιώνεται στο θαύμα, για ποιο λόγο γράφει τα παρακάτω:
«Για να πω την αλήθεια, προτιμώ τους ‘αθέους’, που απορρίπτουν διαρρήδην κάθε περίπτωση θαύματος στο θέμα του ‘Αγίου Φωτός’».
Αν θέλαμε να ακολουθήσουμε τον ολισθηρό δρόμο του συμπιλητή, θα απομονώναμε την παραπάνω φράση και θα καταλήγαμε στο οριστικό συμπέρασμα: «Ο π. Μεταλληνός θεωρεί θαύμα την εμφάνιση του Αγίου Φωτός». Γιατί δεν είναι δυνατόν ο π. Μεταλληνός να ανήκει στους «αθέους». Άρα, ως πιστός Ορθόδοξος και όχι άθεος, δηλώνει σαφώς υπέρ, στην «περίπτωση θαύματος στο θέμα του Αγίου Φωτός»!
Όμως εμείς θέλουμε να σεβαστούμε τον καθηγητή και γι' αυτό θα αρκεστούμε στην ευθεία δήλωση της εισαγωγής του βιβλίου του: «Σκοπός μας, βέβαια, δεν είναι η κατάδειξη ή όχι της αλήθειας του ‘Αγίου Φωτός’».
Ο π. Μεταλληνός λοιπόν, στο συγκεκριμένο βιβλίο δεν επιθυμεί να πάρει θέση επί του ζητήματος και απλά παρουσιάζει τις πτυχές του. Αυτό, είμαστε υποχρεωμένοι να το σεβαστούμε χωρίς να καταφεύγουμε σε απόκρυψη στοιχείων, προκειμένου να οδηγήσουμε τον αναγνώστη στο συμπέρασμά που εμείς επιθυμούμε.
Αντίρρηση 2η
Αν ο π. Μεταλληνός πείθεται όντως από την άποψη του Καλοκύρη και εναντιώνεται στο θαύμα, για ποιο λόγο δεν το γράφει καθαρά αλλά δηλώνει το ακριβώς αντίθετο;
«Όπως, λοιπόν, προκύπτει από την μελέτη αυτών των βιβλίων, το πρόβλημα περί του Αγίου Φωτός είναι παλαιό και δυσεπίλυτο»
Μα υποτίθεται ότι ο π. Μεταλληνός έχει συμφωνήσει με την οριστική λύση του Καλοκύρη που δηλώνει ότι δεν υπάρχει θαύμα. Δηλ., στο σημείο αυτό αλλάζει γνώμη και θεωρεί ότι η μελέτη του βιβλίου του Καλοκύρη μας οδηγεί απλώς στο συμπέρασμα ότι το πρόβλημα είναι δυσεπίλυτο; Πώς είναι δυνατόν να γράφει κάτι τέτοιο, αν όντως θεωρούσε τόσο πειστικά τα επιχειρήματα του Καλοκύρη;
Αντίρρηση 3η
Προς επίρρωσιν των παραπάνω, ξαναλέει ο π. Μεταλληνός:
«δυο πρόσφατα βιβλία ασχολούνται ριζικά με τα προβλήματα και... καταλήγουν σε συμπεράσματα... πειστικά...»
Ναι, αλλά στο ένα βιβλίο που περιέχει «πειστικά συμπεράσματα», ο συγγραφέας του, ο «Επίσκοπος» Φωτικής Αυξέντιος, γράφει:
«...το Άγιο Φως... πιστεύω πως είναι θαυματουργικό...»
Την ίδια στιγμή, στο άλλο βιβλίο που περιέχει επίσης «πειστικά συμπεράσματα», ο συγγραφέας του, ο καθ. Καλοκύρης γράφει:
«...ο τρόπος αυτός παραδοχής του αγίου φωτός ως επιβλητικής θαυματουργίας... αντίκειται ουσιαστικά στο πνεύμα του Χριστιανισμού...»
Νομίζουμε ότι εδώ διαφαίνεται ξεκάθαρα ότι ο π. Μεταλληνός επιθυμεί να γράψει το βιβλίο του λειτουργώντας περισσότερο ως παρατηρητής. Διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατόν να βρίσκει εξίσου πειστικά τα συμπεράσματα βιβλίων που καταλήγουν σε θέσεις εκ διαμέτρου αντίθετες.
Αντίρρηση 4η
Όχι άνευ αξίας είναι και η ηθική διάσταση που προκύπτει από τα γραφόμενα του π. Μεταλληνού, καθώς κατακρίνει τον Καλοκύρη για την προσπάθειά του να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Δεν αποδέχεται ο π. Μεταλληνός «την για οποιοδήποτε λόγο... απόκρυψη της αλήθειας» δεν συμφωνεί δηλ. με τον Καλοκύρη που την εκκλησία την «απαλλάσσει... κάθε ευθύνης, αφού με την Ευχή έστω της Τελετής ομολογεί την αλήθεια».
Όταν όμως γράφει κάτι τέτοιο ένας σοβαρός επιστήμονας όπως ο π. Μεταλληνός, και καυτηριάζει με τον τρόπο αυτό κάθε προσπάθεια απόκρυψης της αλήθειας, αυτό σημαίνει ένα μόνο πράγμα:
Αν είχε την βεβαιότητα ότι τα περί θαύματος του Αγίου Φωτός δεν είναι αλήθεια, θα έπαιρνε σαφώς θέση-καταπέλτη ενάντια σε εκείνους που δεν αποκαλύπτουν την αλήθεια, ενάντια σε κάθε υπεύθυνο της τοπικής Εκκλησίας των Ιεροσολύμων που δεν έλαβε μέτρα για να το σταματήσει. Δεν είναι δυνατόν να κρίνει δυσμενώς τη στάση του Καλοκύρη που καλύπτει την Εκκλησία, και την ίδια στιγμή να κάνει και αυτός τα ίδια!
Συμπερασματικά για τη θέση του π. Μεταλληνού
Θεωρούμε λοιπόν ότι, όπως συνηθίζει ο π. Μεταλληνός, προβάλλει τις απόψεις των τρίτων από την πλευρά τους, χωρίς αυτό οπωσδήποτε να σημαίνει ότι συμφωνεί. Άλλωστε οι βεβαιότητες του Καλοκύρη στηρίζονται όχι σε αποδείξεις, αλλά σε εικασίες και προσωπικές ερμηνείες. Έτσι λοιπόν, ο π. Μεταλληνός με τις διατυπώσεις του θα μπορούσε να δηλώνει ότι είναι εύλογα τα ερωτήματα του Καλοκύρη και ο ίδιος ως επιστήμονας, τα θεωρεί καλά επιχειρήματα.
Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη μας το σύνολο των γραφομένων του π. Μεταλληνού, και χωρίς να ερμηνεύουμε αποσπασματικά όποιες φράσεις μας «βολεύουν», καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, ούτε από τη φράση προκύπτει αναίρεση του θαύματος, αλλά επίσης, σε καμιά περίπτωση δεν είχε σκοπό να δηλώσει συμφωνία με την απόρριψη του θαύματος που γράφει ο Καλοκύρης, αφού διαφορετικά, μέσα σε λίγες σελίδες κειμένου θα είχαμε ένα πλήθος ανεξήγητων αντιφάσεων, από έναν έμπειρο και συνεπή συγγραφέα.
Την ίδια στιγμή, ο π. Μεταλληνός λέει ότι οι άθεοι είναι αυτοί «που απορρίπτουν διαρρήδην κάθε περίπτωση θαύματος στο θέμα του ‘Αγίου Φωτός’» .
Επιπλέον, στο παράθεμα, η εισαγωγική φράση του π. Μεταλληνού λέει ευθέως ότι η ευχή είναι ικανή ΜΟΝΟ για να δείξει ότι:
1. Μιλάμε για μια τελετή αφής φωτός που τελείται εις ανάμνησιν («κατανόηση της τελετής»).
2. Και ότι η ευχή αναφέρεται σε «φως φυσικό», που σημαίνει ότι ο π. Μεταλληνός ίσως προβάλλει την πλευρά του Λογάδη! Δηλ. θαύμα μεν, αλλά με φως φυσικό («τεκμηρίωση της ΦΥΣΕΩΣ του ‘Αγίου Φωτός’»).
Ας βγάλει ο καθένας τα συμπεράσματά του για το ποιόν και την αξιοπιστία των φωτομάχων...
Η περίφημη πατριαρχική ευχή της τελετής, το περιεχόμενό της και τα άλλα επίμαχα σημεία που υποτίθεται αναιρούν την πίστη στο Θαύμα:
Θυμίζουμε εδώ ότι η Πατριαρχική ευχή που διαβάζεται μέσα στον Άγιο Τάφο, δημοσιεύτηκε από τον Κάλλιστο Μηλιαρά, το 1933 και για πρώτη φορά χρησιμοποιείται ενάντια στο θαύμα από τον Καλοκύρη (σελ. 222-225). Από το σύνολο της ευχής οι φωτομάχοι, επικεντρώνονται σε μερικές συγκεκριμένες παραγράφους:
«Δέσποτα Κύριε, το φως το αληθινόν…μνείαν ποιούμεθα και της εν Άδου καθόδου σου... τη αστραπή της σης θεότητος φωτός πληρώσας τα καταχθόνια. Όθεν... κατά τούτο το υπερευλογημένον Σάββατον... σε το όντως ιλαρόν και εφετόν φως εν τοις καταχθονίοις θεϊκώς επιλάμψαν, εκ τάφου δε θεοπρεπώς αναλάμψαν αναμιμνησκόμενοι, φωτοφάνειαν ποιούμεθα, σου την προς ημάς συμπαθώς γενόμενην θεοφάνειαν, εικονίζοντες... Δια τούτο, εκ του επί τούτον τον φωτοφόρον σου Τάφον ενδελεχώς και αειφώτως εκκαιομένου φωτός ευλαβώς λαμβάνοντες, διαδιδόαμεν τοις πιστεύουσιν εις σε το αληθινό φως και παρακαλούμεν και δεόμεθά σου, Παναγιότατε Δέσποτα, όπως αναδείξης αυτό αγιασμού δώρον και πάσης θεϊκής σου χάριτος πεπληρωμένον, διά της χάριτος του Παναγίου και φωτοφόρου Τάφου σου... Αμήν.»
Επί της ευχής αυτής, σχολιάζει με ΔΙΚΑ ΤΟΥ συμπεράσματα ο καθηγ. Καλοκύρης (σελ. 225-228):
«η ευχή είναι πολύ διαφωτιστική... Τελετουργικώς δεν έχουμε την, λεγόμενη, ευχή ευχαριστίας (όπως θα ήταν η ευχή εάν μόλις είχαμε λάβει το άυλο φως), αλλά έχουμε ευχή ικεσίας, δηλαδή δεήσεως-παρακλήσεως μας, όπως ευλογηθεί και (ως αναστάσιμο) καταστεί ιδιαίτερα άγιο... Εάν όμως, με άλλα λόγια, το φως ήταν ουρανόπεμπτο, τότε θα ήταν «αφ' εαυτού» αναδεδειγμένο άγιο, και δεν θα παρακαλούσε ο Πρωθιεράρχης όπως το αναδείξει ο Θεός. Και πως θα γίνει αυτή η ανάδειξη; Επεξηγεί η ευχή: «δια της χάριτος του Παναγίου Τάφου»....νοείται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού, του αληθινού φωτός του Κόσμου... και η Ευχή... προχωρεί και εξηγεί το από πού παίρνεται το φως για να ανάψουν οι λαμπάδες και, στη συνέχεια, να μεταδοθεί στους πιστούς. Και είναι ο τόπος αυτός ο άγιος Τάφος και πηγή του φωτός το οποίο ευλαβώς λαμβάνει ο Πατριάρχης, είναι η ιερή λυχνία που συνεχώς και πάντοτε καίει εκεί...».
Πραγματικά δεν μπορούμε να μην ξαναδιαβάσουμε την ευχή, με περισσότερη προσοχή και παραθέτοντας μερικά επιπλέον σημεία. Για ποιον λόγο άραγε οι φωτομάχοι τα βλέπουν όλα περίεργα εκεί;
«Τούτο το υπερευλογημένον Σάββατον τα εν γη και υπό γην θεοπρεπώς τελεσθέντα σοι σωτηριωδέστατα μυστήρια σου εορτάζοντες και σε το όντως ιλαρόν και εφετόν φως εν τοις καταχθονίοις θεϊκώς επιλάμψαν, εκ τάφου δε θεοπρεπώς αναλάμψαν αναμιμνησκόμενοι, φωτοφάνειαν ποιούμεθα, σου την προς ημάς συμπαθώς γενομένην θεοφάνειαν, εικονίζοντες... Δια τούτο, εκ του επί τούτον τον φωτοφόρον σου Τάφον ενδελεχώς και αειφώτως εκκαιομένου φωτός ευλαβώς λαμβάνοντες, διαδιδόαμεν τοις πιστευουσιν εις σε το αληθινόν φως και παρακαλούμεν και δεόμεθά σου, Πανάγιε Δέσποτα, όπως αναδείξης αυτό αγιασμού δώρον καί πάσης θεϊκής σου χάριτος πεπληρωμένον, δια της χάριτος του Παναγίου και φωτοφορου Τάφου σου· και τους άπτομένους ευλαβώς αυτού ευλόγησης και αγιάσης, του σκότους των παθών ελευθέρων... χάρισαι αυτοίς, Κύριε, υγίειαν...»
Εδώ πρέπει να σοβαρευτούμε: «καλά» τα γραπτά του Καλοκύρη και οι προσωπικές ερμηνείες του, αλλά κάποια στιγμή θα πρέπει να διαβάσουμε και τι ΑΚΡΙΒΩΣ λέει η ίδια η ευχή χωρίς τις νοηματικές προσθήκες που κάνει ο καθηγητής.
Αντιλαμβάνεται άραγε κανείς διαβάζοντας την ευχή, κάτι διαφορετικό από αυτό;:
«Αυτό το υπερευλογημένο Σάββατο εορτάζουμε τα σωτηριώδη σου μυστήρια που έγιναν στη γη και κάτω από τη γη, σε ανάμνησή σου -που είσαι το ιλαρό φως που έλαμψε με θεϊκό τρόπο στα καταχθόνια- πραγματοποιούμε τελετή φωτοφάνειας εικονίζοντες τη θεοφάνεια που έκανες προς εμάς. Για το λόγο αυτό, με ευλάβεια λαμβάνουμε από το φως που αδιάκοπα και παντοτινά καίει επάνω σε αυτόν τον φωτοφόρο σου Τάφο και σε παρακαλούμε να το αναδείξεις αγιασμού δώρο και γεμάτο χάρη, με τη χάρη του Παναγίου σου Τάφου και αυτούς που θα το αγγίξουν/πλησιάσουν με ευλάβεια να τους ευλογήσεις, να τους αγιάσεις, να τους ελευθερώσεις από τα πάθη και να τους χαρίσεις υγεία.»
Και να ρωτήσουμε τελικά:
- Σε ποιο ακριβώς σημείο αναφέρει η ευχή από πού προέρχεται το Άγιο Φως;
- Σε ποιο σημείο μας λέει ποιος ή τι το ανάβει;
- Σε ποιο ακριβώς σημείο αναφέρει η ευχή ότι το φως είναι «συμβολικό»;
- Σε ποιο ακριβώς σημείο αναφέρει η ευχή ότι το φως είναι «φυσικής» προέλευσης (δηλ. από ανθρώπινο χέρι) και όχι θεϊκής;
Απάντηση: ΠΟΥΘΕΝΑ!
Όποιος διαβάσει την ευχή χωρίς τα σχόλια του Καλοκύρη, δεν βλέπει ΠΟΥΘΕΝΑ ούτε αναίρεση του θαύματος, ούτε ότι το ανάβει ο Πατριάρχης, ούτε ότι δεν έρχεται από τον ουρανό!
Και ξέρουμε ότι ΣΑΦΕΣΤΑΤΑ, η ευχή θα μπορούσε πολύ εύκολα να εννοεί:
«Αυτό το Σάββατο που κάνουμε τελετή σε ανάμνηση της Ανάστασής σου, πραγματοποιούμε φωτοφάνεια [ανάβοντας τα κεριά μας από το θαυματουργό φως που στέλνεις] και καίει πάντοτε επάνω στον Πανάγιο Τάφο σου. Σε παρακαλούμε να το αναδείξεις ΑΓΙΑΣΜΟΥ ΔΩΡΟ και έτσι όποιον το πλησιάσει με ευλάβεια να τον απαλλάξεις από τα πάθη και να του δώσεις υγεία.»
Οι ερμηνείες λοιπόν φίλτατοι φωτομάχοι, δεν βολεύουν πάντα τις απόψεις σας! Και αυτό σημαίνει ότι είναι αυθαίρετες και σε καμία περίπτωση δεν στηρίζονται πράγματι στην ευχή, αλλά έχουν τη βάση τους στην προκατάληψη που έχετε ενάντια στο Άγιο Φως ως θαύμα.
Και κλείνοντας οριστικά την αναίρεσή μας ενάντια στο «νέο» αυτό παιχνίδι διαδικτυακών ερμηνειών που μας προέκυψε από την έκδοση του βιβλίου του Καλοκύρη, θα επισημάνουμε άλλη μία αυθαιρεσία:
Τα υποτιθέμενα σχόλια για το ότι η ευχή, ΤΑΧΑ, λέει και ζητάει: «Κάνε το Φως Άγιο»!
Ας διαβάσουμε λοιπόν όλοι την ευχή... Με προσοχή…:
«Πανάγιε Δέσποτα... αναδείξης αυτό αγιασμού δώρον... και τους απτομένους ευλαβώς αυτού ευλογήσης και αγιάσης...»
Είναι τουλάχιστον αστείο...
Όσο κι αν ισχυριστεί κάποιος ότι η ευχή ΤΑΧΑ ζητά από τον Θεό να κάνει το Φως άγιο, κάτι τέτοιο ΔΕΝ ΓΡΑΦΕΤΑΙ ΠΟΥΘΕΝΑ στην ευχή!
Η Φράση Κάνε το [ΑΓΙΟ ΦΩΣ] Δώρο προς Αγιασμό των ευλαβικώς απτομένων, δεν μπορεί να δεχτεί άλλη ερμηνεία πέρα από την αυτονόητη για όσους ξέρουν να διαβάζουν, ερμηνεία που ακριβώς υπάρχει και στις ευχές ΜΕΤΑ τη θεία μετάληψη που τα δώρα είναι ήδη άγια, όπου ζητάμε από τον Θεό να μην μας καταφλέξει αλλά να μας αγιάσει μέσω αυτών!
Φίλτατοι φωτομάχοι: άλλο πράγμα «Κάνε το Άγιο» που ψευδώς ισχυρίζεστε υπονοώντας ότι τάχα δεν είναι ήδη Άγιο, και άλλο πράγμα το ήδη Άγιο Φως, να ζητάμε να γίνει ΔΩΡΟ προς ΑΓΙΑΣΜΟ των πιστών, ευχή που χρησιμοποιείται και μετά τη λήψη της ΑΓΙΑΣ Θείας Μεταλήψεως!
Και για να κάνουμε την σύγκριση: δηλαδή το ίδιο το Σώμα και Αίμα του Χριστού, στην τελετή της Θείας Ευχαριστίας, δεν είναι Άγιο; Κι αν είναι, τότε γιατί να ζητάμε στις σχετικές ευχές ΜΕΤΑ τη Θεία Μετάληψη να δοθούν τα δώρα αυτά:
«εις προσθήκην της θείας χάριτος» και για να «αγιάσει το πνεύμα μας» αφού είναι ήδη άγια και άρα υποτίθεται πως είναι αυτονόητο; Δηλ. το ότι ζητάμε από το Σώμα και Αίμα του Χριστού να μας χαριτώσει και να μας αγιάσει, σημαίνει ότι δεν είναι ήδη Άγια;! Είναι ποτέ δυνατόν;
Κατά τον ίδιο τρόπο λοιπόν, γιατί να μη ζητάμε από το Άγιο Φως να αποτελέσει:
«αγιασμού δώρον» ώστε «τους απτομένους ευλαβώς αυτού ευλόγηση»; Γιατί εδώ η ερμηνεία των φωτομάχων να διαφέρει για το ίδιο ακριβώς πράγμα;
Άρα, σαφώς η ερμηνεία αυτή είναι κάτι αυθαίρετο.
Η Εκκλησία μας ακόμη κι όταν έρχεται σε επαφή με το Άγιο, ίσως και ακριβώς επειδή προκαλεί δέος στον φθαρτό άνθρωπο, ζητά την ευχή, την ευλογία, την χάρη του Θεού, ώστε η επαφή αυτή να είναι προς αγιασμό του. Αγιασμό ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, και όχι του ιδίου του... αγίου!
Μην ξεχνάμε και το εξής. Δεν διάβασε μόνο ο Καλοκύρης την Πατριαρχική ευχή! Αρκετά χρόνια ΠΡΙΝ τον Καλοκύρη, δημοσίευσε σχετικά σχόλια η Κα Τσεκούρα Iωάννα (στο βιβλίο της «Το Άγιον Φως», 3η έκδ., Λαμία 1991). Διαβάστε πόσο φυσιολογική ερμηνεία της ευχής κάνει, χωρίς ακροβατισμούς ότι τάχα λέει «Κάνε το Φως Άγιο»!:
«Όταν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων βγάζη το Άγιον Φως στον Πανάγιον Τάφον, προσεύχεται, όπως είπαμε και πιο πάνω, να ανάδειξη αυτό ο Θεός «αγιασμού δώρον». Δηλαδή θείο δώρο, με το οποίο αγιάζεται ο άνθρωπος και γίνεται άξιος του Αγίου Θεού... Να αναδείξη, ακόμη, το Άγιον Φως ο Θεός μέσον ευλογίας και αγιασμού εκείνων, που θα το ιδούν και θα το πάρουν...» (σελ. 84).
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Σκοπός μας δεν ήταν να «αποδείξουμε» το Θαύμα ή να ερμηνεύσουμε τη φύση του. Σκοπός μας ήταν να καταδείξουμε και να απορρίψουμε την αυθαιρεσία. Τα διαδικτυακά επιχειρήματα των φωτομάχων δεν σταματούν εδώ. Το ζήτημα όμως της ερμηνείας της ευχής ενάντια στο θαύμα και η νοθεία των κειμένων του π. Μεταλληνού ήταν κάτι νέο και γι' αυτό δώσαμε προτεραιότητα στην αναίρεσή τους.
Μια σειρά άλλων επιχειρημάτων κυκλοφορούν, τα περισσότερα όμως είναι αναμασήματα των επιχειρημάτων του (συσκοτιστή) Κοραή από τον Διάλογο «Περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός» ηλικίας ...180 χρόνων!
Καλό Πάσχα!
